|
نی قدیمی ترین ساز بادی است و در ایران سه نوع آن مورد استفاده قرار می گیرد :
?) نی کوتاه :
نی کوتاه با قطر نسبتا کلفت که سازیست محلی و با آن آهنگ های محلی را اجرا می کنند و دو نوع صدا از آن اخذ می شود :
الف) بم که در آن نوازنده از صدای خود کمک میگیرد و دو رگه است .
ب) صدای زیر که یک اوکتاو با بم اختلاف دارد و گاهی نوازنده دو صدارا با هم مخلوط می کند این نوع نی معمولا دارای ? بند است که ? سوراخ آن روی آن و یکی در پشت آن قرار دارد و طول آن معمولا ?? تا ?? سانتی متر و قطر آن تقریبا ?/? سانتی متر است و در اکثر نقاط ایران وجود دارد .نوازنده آنرا در وسط لبها قرار داده و دهان را کمی باز میکند و در آن می دمد و صدای آن زیر و بسیار روشن است . وسعت هر یک از صداها ? نت میباشد و بعضی از نوازندگان چیره دست نیم پرده بالاتر را هم اخذ می کنند .
?) نی بلند :
که در قدیم به نای خرک معروف بوده است و شاید به خاطر بلندی به این نام معروف شده است . این نی تقریبا بلندترین نوع نی است که صدای بسیار بمی دارد و در قدیم صدای حالت دست بسته آنرا با صدای سیم بم عود یکی می دانستند .
این نوع نی دارای ? سوراخ است که ? سوراخ روی آن و یکی در پشت آن قرار دارد و به درستی نمی توان گفت که دارای ? بند است . طول این ساز بین ?? تا ?? سانتی متر است و قطر دهنه آن تقریبا ?/? سانتی متر است . صدای بسیار بم و سوزناکی دارد و در بین مردم ، این نی و نی کوتاه به نی چوپانی معروفند . نوازنده آنرا در گوشه لب قرار داده و ملودی های کم وسعت و کوتاه را اجرا می کند ، صدای آن دو رگه است . همراه با مقداری از صدای خود نوازنده که بیشتر در مقام های دشتستانی و ماهور و بیات ترک قطعاتی می نوازند وسعت صدای آن ? نت است ولی معمولا نوازندگان با تجربه ? صدا را از آن اخذ می کنند . این ساز در جنوب ایران و مازندران و بین قبایل ترکمن و خراسان نواخته می شود .
?) نی هفت بند :
جزو سازهای موسیقی اصیل ایرانی می باشد . ساختمان آن تقریبا تثبیت شده است و روی آن ? سوراخ و پشت ان ? سوراخ دارد . این ساز را معمولا با دندان می نوازند ( لیکن نوازندگانی هم هستند که آنرا با لب می نوازند و نواختن این ساز را با دندان جزو ابداعات نایب اسدالله اصفهانی می دانند که به احتمال قوی این طرز نواختن قبل از وی نیز رایج بوده است ) بدین ترتیب که سر آنرا در دهان بین دندان ها می گذارند و هوا را بدون واسطه به داخل نای می دمند .
برای دمیدن در نی باید از نفسی که در داخل ششها اندوخته ایم استفاده شود . سرش را باید وسط دندان پیشین قرار داد و بعضی ها برحسب عادت نی رامیان دندان و نیش و پیشین می گذارند که حالت اول اصولی تر است و بخاطر اینکه هوامستقیم وارد نی میشود در هر دو صورت زبان باید روی نی قرار گیرد . اگر نی را سمت راست بدن قرار دهیم باید سمت راست دهان روی نی باشد و طرف چپ آزاد و برعکس اگر طرف چپ بدن قرار گیرد قسمت چپ دهان بوسیله لبها نی را می پوشاند و هوای ششها باید بدون مزاحمت زبان و دندانها وارد نی گردد . لرزانندن لبها که به نظر بعضیها کار زشتی است به ویبراسیون صدا کمک می کند و بیشتر برای صدای اوج و غیث مورد احتیاج است . نی هفت بند دارای ? منطقه صوتی به قرار زیر است : بم ، اوج ، غیث ، ذیل .
نوازندگان پر تجربه دو نوع بم را اخذ می کنند که یکی قوی است و صدای دو رگه بسیار سوزناک و دلنشینی دارد که برای این صدا که نفس بیشتری احتیاج است و هنگام نواختن برای این صدا نی را باید با زاویه بازتری نواخت و دیگری صدای بم نرم است که زاویه نی را باید بسته تر از بم قوی گرفت و با نفس کمتری در آن دمید .
صداهای نی ثابت نیستند و باید صدای دلخواه را به وسیله دمیدن و شدت هوا و همچنین با انگشتان اخذ کرد مثلا برای گرفتن (( می بمل )) باید نصف انگشت را به طرف بالا یا پایین بلند کرد.
با نی میتوان ویبراسیون ، نت های مقطع ، تریل ، نگاهداشتن نت پایه و ملودی سازی ، ترمولو ( گیلیساندو ) را اجرا کرد . نوازندگان معاصر ، دست بسته این ساز را Re فرض می کنند و آنرا جزو
سازهای کششی می دانند .
.............................................................................................................................
ساز نی را در زیر مجموعه سازهای (بادی ) سازهای ایرانی بررسی میکنیم
سازی است متشکل از یک لوله استوانه ای از جنس " نی " ، که سراسر طول آن از هفت " بند " و شش " گره " تشکیل شده است ( به این دلیل این ساز را " نی هفت بند " نیز می گویند ) . " نی " به قطرهای متفاوت ( از 5/1 تا 3 سانتیمتر ) و طولهائی مختلف ( حدود 30 تا 70 سانتیمتر ) ساخته شده ، در تمام آنها ، روی لوله ، کمی در قسمت پائین 5 سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرار گرفته ، و در یک یا دو انتهای " نی " روکشی برنجی با طولی کوتاه لوله نئی را پوشانده است ، و لبه لوله در قسمت دهانی آنقدر تیز است که می تواند لای دندانها قرار گیرد
نی از انواع سازهای بی زبانه است . هوا توسط نفس نوازنده از انتهای بالائی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیکترین سوراخ خارج می شود . بنابراین باز و بسته شدن سوراخ ها به توسط انگشتان هر دو دست نوازنده طول هوای مرتعش و طول موج ارتعاش را زیاد و کم کرده و در نتیجه صوت زیر و بم می شود
ساز را نمی توان " کوک " کرد ، یعنی کوک آن را - چنان که در سازهای زهی ، با پیچاندن گوشی ها میسر است ، تغییر داد . بدین نسبت نمی توان آن را با ساز دیگر منطبق کرد و از این رو معمولا در نقش تکنواز ظاهر می شود . گاه - اگر چه بسیار ندرت - که بخواهند از صوت نی در همنوازی ارکستر استفاده کنند ، ناگزیر نوازنده ساز تعدادی نی را با کوک ها ( میدان صدا ) ی مختلف فراهم کرده و در دسترس خود می گذارد تا در طی همنوازی یا همراهی صدای خواننده به تناسب موقع از یکی از نی ها استفاده کند
وسعت صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است ، ولی میدان صدا ( یا کوک ) در سازهای مختلف تفاوت می کند . در پائین سه نی با میدان صدای مختلف نمونه داده شده است
نی " لا کوک " فاقد صدای " دو " است
" نی " " سل کوک " فاقد صدای " سی بمل " است
" نی " " سل کوک " فاقد صدای " لا بمل " است
اجرای اصوات در اکتاوهای بالاتر ، به وسیله فشار هوا عملی است ، به عبارت دیگر با دو برابر کردن فشار صداهای حاصله یک اکتاو زیر می شود و باید دانست که هر نی فاقد یکی دو صدا است ( که در نمونه بالا به آن اشاره شد )
نی از دسته سازهای محلی است و تقریبا در تمام نقاط ایران معمول است . نوازندگان محلی با ابتکاری سنتی ، تا اندازه ای از قطع شدن صدای ساز ، هنگام تازه کردن نفس جلوگیری می کنند . توضیح آنکه در حین نواختن هوا را از بینی به ریه و نیز به " لپ " ها داخل کرده ، ذخیره می کنند و این هوا را به تریج به درون لوله می فرستند
نی همیشه سازی شهری بوده است ( به استناد شعر شاعران قدیم درباره این ساز
از کتاب ساز شناسی تالیف پرویز منصوری
..............................................................................................................................
یکی از مهمترین کارها برای صاف شدن صدای نی و همچنین جلوگیری ازباقی ماندن رطوبت دهان درون نی روغنکاری نی می باشد که با توجه به عمر نی فرق می کند .
شیوه ای که من برای روغنکاری نی بکار می برم به شرح ذیل می باشد .
روغنکاری نی هایی که تازه مورد استفاده قرار می گیرد :
از آنجا که نی هایی که نو هستند و تازه سوراخ شده اند ( یا بقول ما تازه داغ شدن) بوی سوختگی و دود می دهند حتی موقع نوازندگی این بو و خاک اره آن وارد حلق می شود و روی نوازندگی اثر نامطلوب می گذارد لذا ما باید طوری نی را روغنکاری کنیم که بطور کامل نی تمیز شود . و در این موقع باید حداقل هر 10 روز یکبار روغنکار شود تا مدت دو یا سه ماه .
اما نی هایی که بیشتر از 6 ماه از عمرشان می گذرد فقط هر یک ماه یکبار روغنکاری شوند کافی است.
دوستان بیاد داشته باشید که روغنکاری زیاد باعث خفه شدن نی می شود. ( این را بر اساس تجربه خودم میگم که 5 سال پیش اولین نی که گرفتم خیلی روغنکاری کردم و خفه شد .)
برای روغنکاری شیوه های متفاوتی بکار می برند بعضی نی را توی لوله پر از روغن میگذارند که زیاد مطلوب نیست یا سوراغهای نی رو می بندد و نی را پر از روغن می کنند که باز هم مطلوب نیست بهترین شیوه ای که من با تجره خودم به آن رسیده ام این است که :
باید یک نخ حدودا یک متری را یک سر آن یک میخ و سر دیگر آن تکه ای اسفنج ببندیم ( اندازه اسفنج زیاد بزرگ نباشد طوری باشد که با کمی کشیدن جمع شود و از درون نی عبور کند .
ابتدا سری نی را برمیداریم ، میخ را از بالای نی وارد می کنیم و نخ را بالا نگه می داریم و نی را تکان می دهیم تا نخ از نی عبور کرده و از پایین نی بیرون بیاید. حالا نی را می گذاریم و اسفنج را آغشته به روغن می کنم و از زیر میخ را می کشیم تا اسفنج طول نی را طی کند واز پایین نی بیرون بیاید که هم نی را روغنکاری کند و هم آنرا تمیز کند ، حالا یکبار دیگر از قسمت پایین نی یا دم نی این کار را انجام می دهیم .
حالا باید نی را کنار یک دیوار تکیه داد و زیر آن هم یک ظرف گذاشت که روغن آن خالی شود برای این کار باید چند ساعت بعد حالت نی را تغییر داد یعنی سر و ته آن را جابجا کرد تا نی کاملا خالی شود بعد نی را از بیرون با یک پارچه تمیز پاک می کنیم .
نکته مهم : روغنی که انتخاب می کنیم باید روغن مایع باشد که در بازار موجود است ضمنا روغن باید هیچ بویی نداشته باشد و از روغن زیتون هم در صورتی که تصفیه شده و بی بو باشد استفاده شود چون باعث می شود که روغن درون نی ماسیدگی پیدا نکند.
نوشته شده توسط سینادرمورخه6/7/1389درساعت13:45
|
